Günümüzde bir kısmı Kırşehir ve Aksaray’da Kızılırmak çevresindeki köylerde yasayan Boynuinceli Yörüklerinin Danişmentli cemaatine bağlı Devedamı köyünden biri olarak, bu yazıda hem anne hem baba tarafından nesillerdir mensubu olduğum bu Türkmen aşiretinden ve köyümden bahsetmek istedim.

1500 yılına ait belgelerde Karaman Vilayetinin Aksaray kazasına bağlı bir mezra olarak gecen Devedamı, Heydenle Yörüklerinin yurdu olarak belirtilmiştir [4]. 1521 yılında ise Dündarlı Yörüklerinin yurdudur.

Devedamı köyünde, Aksaray Sancağı Eyyüb-ili Nâhiyesi’ne bağlı şekilde 1584 yılında belgelerdeki “Yörük Dündarlu cemaati temekkün itmekle (yerleşmek) karye (köy) olmuştur” ifadesinden de anlaşıldığı gibi yarı göçebe Dündarlı Yörüklerinin iskânıyla mezradan köy statüsüne kavuşmuştur [2, 4]. Dündarlı Yörükleri, Oğuzların Eymür boyundandır [4].

Aynı yılın belgelerinde, Devedamı’nda Eymür boyundan Yüzdeciyan Yörüklerinin de olduğu gözükmektedir. İsimlerindeki “yüz” kelimesi, ödedikleri ağnam (koyun) vergisine bir gönderme olup, her yüz koyun için bir koyun vergisi anlamına geliyordu [5]. 

Günümüzde Anadolu’da başlıca İç Anadolu ile Güney Anadolu’da dağınık şekilde yasayan Boynuinceli Yörüklerinin, hala yaylak ve kışlak kullanarak yarı konar göçer hayata devam eden ve Mersin Erdemli bölgesinde (özellikle Narlıkuyu-Arpaçbahşiş kasabaları arasındaki sahil kesiminde) yaşayan kısmı dışında tamamen yerleşik olduğunu görmekteyiz. Bu bölgede yaşayanlar Orta Anadolu’dan göçmüşlerdir.

Boynuinceliler, Kızılırmak’ın her iki tarafında, Seyfe Gölü ile Tuz Gölü arasındaki sahada meskun bir aşirettir [1]. 19. yüzyılda Aksaray ve Kırşehir sahasında en fazla nüfusa sahip konar-göçer menşeli aşirettir. Aşiret, 18 cemaatten oluşmaktaydı. Aşirete ismini veren Danişmentli Beyliği, 1071 Malazgirt zaferi sonrası Sultan Alparslan’ın komutanlarından biri olan Danişment Gazi tarafından kurulmuş ve 1071-1178 yılları arasında Sivas-Tokat-Kayseri-Malatya sahasında hakimiyet kurmuştur. Beyliğin Anadolu Selçuklu hakimiyetine girmesiyle beyliğin bakiyeleri olan Danişmentli Aşireti Anadolu’nun farklı yerlerine yayılmıştır. Kaynaklar Danişmentli Türkmenlerinin 16. yy. sonlarına doğru Orta Anadolu’ya kaydıklarını göstermektedir:

1582 tahririnde Kayseri’de görülmektedirler. Kayseri’de görülen bu tayfa, buraya şark tarafından gelmiş olup, Suriye’de kışlamakta, Kayseri dolaylarında da yaylamaktaydı. Vergi veren 2673 kişi ile Danişmendli Cemaati önemli bir nüfus büyüklüğüne sahiptir [1].

1582’de Bozulus, Dulkadirli, Yeniil ve Bozok Türkmenlerinden birçok aşiret mensubu, Danişmentli Türkmenleri çatısı altında toplanmış ve bu yapı “Danışmendli Kazası” olarak anılmaya başlamıştır. 1600’lerin başında ise, Danışmendli toplulukları Suriye’de kışlamayı bırakarak Anadolu’da kışlamaya başlamışlardır:

“Danişmendli ve Boynuinceli ve Kürd Mihmadlı ve Kulak nam cemaat ve sairleri kadimü’l-eyyamdan yazın Rum’da yaylayıp ve eyyam-ı şita irişdikde Şam Eyaletlerinde vâki olan mahallerde kışlayub reaya ve berayaya ta’addi itmezler iken birkaç seneden berü olıgelene muhalif ve eyalet-i Rum’da kışlayıp…” [1] – Orijinal kaynak

“Danışmendli, Boynuinceli, Kürd Mihmadlı ve Kulak adındaki cemaatler ve diğerleri, eski zamanlardan beri yazın Rum (Anadolu) bölgesinde yaylaya çıkarlar, kış mevsimi geldiğinde Şam Eyaleti’nde bulunan yerlerde kışlar ve reaya (köylüler) ile halka zarar vermezlerdi. Ancak birkaç yıldır bu düzene aykırı olarak Rum Eyaleti’nde kışlamaya başlamışlardır.” – Günümüz Türkçe karşılığı

Danışmendli Kazası altında bulunan aşiret ve cemaatler, 1650’lerde henüz Boynuinceli Aşireti adı altında birleşmemişti ve genellikle Kayseri ile Kırşehir arasındaki bölgede yaşamaktaydılar. Örneğin, Danişmentli Türkmenleri arasında yer alan Boynuinceli Aşireti, Develi ve Erciyes kazalarında yaz aylarında yaylamış, Aksaray ve Kırşehir sancaklarında ise kışlamıştır.

İç Anadolu’da Kırşehir ve Aksaray Sancaklarında yaşayanlar, Kızılırmak’ın sağ ve sol kıyılarına yerleşmişlerdi. Bilhassa Ekecek Dağı’nın kuzey ve doğu yönlerindeki yaylalara yerleşenler, Aksaray Sancağı Eyübeli Kazası’nın sakinlerini oluşturmakla beraber şeri işlerde Danişmentli kadılığına bağlıydılar [3].

Nihayetinde 1580’lerde Kayseri ve Bozok’ta, 1600’lerin başlarında Ankara bölgesinde görülen Danişmentli Kazası oluşumları, özellikle 1600’lerin ortalarından 1700’lerin ilk çeyreğine kadar olan dönemde, Kırşehir bölgesi üzerinden Aksaray’a kadar yayılma sürecini tamamlamışlardır. Bu dönemlerde Danişmentli konar-göçer teşekkülleri, boy beyi Boynuinceli Aşiretinden çıktığı için Boynuinceli Aşireti adı ile anılmaya başlanmıştır. 1746 tarihli bir belgede gecen cümleler, o tarihte aşiretin hala yaylak kışlak hayatı yaşadığını göstermektedir:

Türkman taifesinden Danişmendlü ve Hacıahmedlü maa Şeyhlü ve Şereflü ve Boynuincelü cemaatleri reâyâsı öteden berü kışlaklarından yaylaklarına ve yaylaklarından kışlaklarına mürûr u ubûr andan Kesikköprü ve Acıöz ve Divleöyüğü ve Malyanlı mahallerinden mürûr u ubûr idegelmişler iken birkaç seneden berü Kesikköbrü harab bahanesiyle… [1] – Orijinal kaynak

Türkmen taifesinden Danışmendlü, Hacıahmedlü, Şeyhlü, Şereflü ve Boynuincelü cemaatlerinin reâyâsı (köylüleri), uzun zamandan beri kışlaklarından yaylaklarına, yaylaklarından da kışlaklarına giderken Kesikköprü, Acıöz, Divleöyüğü ve Malyanlı bölgelerinden geçmekteydiler. Ancak birkaç yıldır Kesikköprü’nün harap olduğu bahanesiyle… [1] – Günümüz Türkçe karşılığı

Boynuinceli Aşireti 1834 yılı ait nüfus defterinde 18 cemaati kapsayan bir cemaat birliğidir. Bu cemaatler nüfus defterindeki sıralamaya göre şunlardır: Büyüksaları, Hacıahmedli, Karacakürd, Kurutlu, Herikli, Boynuinceli, Savcılu, Sıdıklı, Kürdmahmadlı, Küçüksaları, Harbendeli, Kütüklü, Danişmendli, Camili, Bekdik, Dumanlı, Durmuşlu ve Delüler.

Danışmendli Cemaati: Toplam iki köy (Devedamı ile Çiftevi) ve bu köylerde meskûn olan 99 erkek (198 kişilik) nüfusa sahiptir. Cemaate ait köyler günümüzde Ortaköy İlçesi’ne bağlı olup, Ortaköy İlçesi’nin kuzeyinden Kızılırmak’a doğru art arda sıralanmaktadır. Devedamı Köyü’nün doğu sınırlarını Kırşehir ili sınırı oluşturmaktadır. [1]

Osmanlı nüfus ve vergi defterleri, köyüm vasıtasıyla soyumu nasıl 11.yy’da kurulmuş Danişmentli Beyliğinin tebaası olan Danişmentli Türkmenlerine dayandırdığımı göstermektedir. İlginç şekilde, aşirete ismini veren Danişmentli ve Boynuinceli cemaatleri zamanla epey küçülerek birkaç köy kadar kalmıştır. Bunun sebebi devletin iskan politikaları, sürekli göçlerle olan ayrılmalar ve aşiretin bölünerek farklı cemaatlere ayrılmasıdır ve bu cemaatler isimlerini kendilerini yöneten beylerden aldıkları için 1582’de 40 cemaatten oluşan bir ana çatı olan Danişmentli Aşireti 1834’te iki köy kadar kalmıştır.

Bu minvalde meselâ Boynuinceli, Karacakürd ve Hasanlı gibi aşiretlerin eski dönemlerde, meselâ 1500’lerde kendi adları ile mevcut olmadıkları, aksine Danişmendli Türkmenleri içerisinden çıktıkları kabul edilmektedir [1].

Zamanla (1870’ler civarı) devlet bu konar-göçer menşeli aşiretleri iskân ettirip yerleşik yaşama ve tarıma alıştırarak onları tamamıyla yerleşik halk haline getirmiş, aşiret idari olarak müstakil olma durumunu kaybetmiş ve Boynuinceli ismi Orta Anadolu’da tarihe karışmıştır.

1725 yılında sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, doğum yeri olan ve küçük bir köy olan Muşkara’nın adını “Yenişehir” anlamına gelen “Nevşehir” olarak değiştirmiş ve çeşitli politikalarla burayı büyütmek istemiştir. Bu nedenle bölgede yasayan aşiretleri oraya iskan ettirmiştir ve Boynuincelilere bağlı bazı oymaklar Nevşehir’e yerleşmiştir. Yıllar içerisinde çeşitli sebeplerden yapılan göçlerle aşiretin bir kısmı Mersin’e kadar inmiştir. Günümüzde Erdemli bölgesinde yasayan ve hala Boynuinceli ismini taşıyan Yörüklerin hikayesi bu şekildedir.

Kaynakça

[1] Nüfus Defterleri’ne Göre Boynuincelü Aşireti (1830-1845), Necmettin Aygün

[2] XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı (1500-1584), Doğan Yörük

[3] Arpaçbahşiş Kasabası (Mersin-Erdemli) Boynuinceli Yörükleri Ağzı, Halil İbrahim Özden

[4] Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650) I, Yusuf Halaçoğlu

[5] The Oghuz Turks Of Anatolia, İlhan Şahin